BİOFİZİKA İNSTİTUTU
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ ELM VƏ TƏHSİL NAZİRLİYİ
Biofizika İnstitutu
Azərbaycan Respublikasının Elm və Təhsil Nazirliyi
İnstitutun baş direktoru, f.r.e.d., professor, AMEA-nın müxbir üzvü Oktay Qasımov
Biofizika İnstitutu 2016-cı ildə yaradılmşdır. İnstitun yaradılmasında 2011-ci ildə Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumda iştirak edən Nobel mükafatı laureatı Əhməd Ziveilin ölkə prezidenti İlham Əliyevilə görüşünün və bir neçə il sonra, 2013-cü ildə Beynəlxalq Humanitar Forumda və 2015-ci ildə AMEA-nın 70 illik yubileyinə həsr olunmuş ümumi yığıncağında çıxış edən digər Nobel Mükafatı laureatı Corc Smutın dövlət başçısı qarşısında biofiziki işlərin mühüm əhəmiyyətini dəfələrlə qeyd etməsinin böyük rolu olmuşdur. Corc Smut AMEA prezidenti, akademik Akif Əlizadəyə müraciət edərək Azərbaycanda biofiziki tədqiqatları inkişaf etdirmək və özünün də bu işdə bilavasitə iştirak etmək marağını bildirmişdir.
Beləliklə, AMEA-nın Fizika İnstitutunun nəzdində Mərkəz kimi fəaliyyətə başlayan struktur 2016-cı ilin iyul ayından etibarən müstəqil Biofizika İnstitut kimi fəaliyyətə başlamışdır. Yeni yaradılan bu institutun əsas vəzifəsi biofizika sahəsində insan sağlamlığı ilə bağlı fundamental tədqiqatlar aparmaq, onların praktikaya, təbabətə köçürülməsinə yardım etməkdir. İlk növbədə prioritet tədqiqat sahələri kimi Azərbaycan üçün vacib mövzular seçiləcək və inkişaf etdiriləcəkdir.
İnsan orqanizmində gedən həm fizioloji, həm də patoloji proseslər bu və ya digər dərəcədə birbaşa müəyyən spesifik zülalların normal funksiyası və ya disfunksiyası ilə bağlıdır. Zülalların struktur-dinamikası və funksiyası arasındakı əlaqənin tədqiqi xərçəng xəstəlikləri də daxil olmaqla bir çox ağır xəstəliklərin, molekulyar mexanizmini təyin etməyə, onlara qarşı mübarizəni hədəfli nano-strukturlar yaratmaqla molekulyar səviyyədə aparmağa imkan verəcəkdir. Bu işləri görmək üçün Biofizika İnstitutunda həm biofiziki həm də biokimyəvi və molekulyar bioloji metodlar yaradılıb inkişaf etdirilir.
Biofizika İnstitutunun əsas elmi istiqaməti: Bioloji sistemlərin fiziki-kimyəvi əsasları.
Bu istiqamətə daxildir:
1. Yaşla bağlı olan və zülal aqreqasiyası (amiloid) nəticəsində yaranan neyrodegenerativ xəstəliklərin (Alzheymer, Parkinson və s.) molekulyar səviyyədə tədqiqi, zülalların amiloid əmələgəlmə kinetikasının, yaranma mexanizminin tədqiqi, neyrodegenerasiyanın inkişafının ingibirləşdirilməsi və onlara qarşı yüngülləşdirici və ya profilaktik tədbirlərin axtarışı üzrə tədqiqatların aparılması.
2. Biomolekulların, xüsusilə də bioloji makromolekulların strukturu, dinamikası və funksiyası arasında əlaqələrin tədqiqi, hüceyrə metabolizmini tənzimləyən daxili və xarici siqnallar şəbəkəsinin genetik və biokimyəvi əsaslarının – zülal-zülal, zülal-nuklein turşusu (zülal-DNT, zülal-RNT) və zülal-membran lipid əlaqələrinin tədqiqi.
3. Xərçəng və sağlam hüceyrə membranlarının dinamikasını tədqiq etmək, onları bir-birindən fərqləndirən cəhətləri aşkarlamaq, xərçəng və sağlam hüceyrə membranlarının liposom modellərini yaratmaq, müxtəlif fosfolipidlərdən istifadə edərək hüceyrə membranı modeli olan monotəbəqələrin alınması və müxtəlif dərman və anti-xərçəng molekulların lipid komponentləri ilə qarşılıqlı təsirini tədqiq etmək. Müxtəlif ölçüdə nano-zülallar (hal-hazırda nano-Albumin zülalı alınıb və tədqiq olunur) almaq və onlardan istifadə etməklə xərçəng hüceyrələrinə effektiv dərman daşınmasını təmin edən sistemlərin yaradılması.
4. Süni İntellektin tətbiqi ilə qan plazması nümunələrinin, eləcə də onlardan ekstraksiya edilmiş yağ fraksiyalarının İnfraqırmızı spektrləri əsasında ucuz və tez başa gələn diaqnostik metodların yaradılması və onları geniş tətbiq (skrininq) səviyyəsinə çatdırılması. Gümüş və qızıl nanotəbəqələrinin alınması və onları Səth Gücləndirilmiş Raman səpilməsini tətbiq etməklə müxtəlif dərman molekullarının yüksək həssaslıqla təyin edilməsi.
5. Müasir dokinq proqramlarından istifadə edərək anti-xərçəng agentlərlə xərçəng hüceyrələrinin fasiləsiz artımını təmin edən reseptor- və qeyri-reseptor tirozinkinaza zülaları ilə qarşılıqlı təsir mexanizmlərinin təyin etmək.
6. Xərçəng xəstəliklərinin yaranmasına səbəb olan reseptor və kinaza zülallarını kodlaşdıran genlərdə baş verən mutasiyaların təyini və onların aşkar edilməsi, bu mutasiyaların yaratdığı idarə olunmayan hüceyrə poliferasiyasının aradan qaldırılması və ya susdurulması istiqamətində perspektiv addımların atılması üzrə tədqiqatların təşkil edilməsi.
7. Bioloji sistemlərdə çoxkomponentli kinetik proseslərin riyazı modelləşdirilməsi: insan və model orqanizmlərdə metabolik sistemlərin və bu sistemlərin yaratdığı şəbəkələrin genetik tənzimlənməsi mexanizmlərinin tədqiqi; xərçəng hüceyrələrinin yaranmasına səbəb olan prinsipial genetik faktorların təyini üçün xərçəngin gedişinin riyazi modelləşdirilməsi, proqnozlaşdırılması və müvafiq diaqnostika sistemlərinin yaradılması.
8. Membran zülallarından olan ion kanallarının və bu kanalların fəaliyyəti nəticəsində yaranan membran potensialının və elektrik siqnallarının tədqiqi, elektrofiziologiyanın inkişafı və bu proseslərin qeyri-normal fəliyyəti ilə yaranan ağır xəstəliklərin, xüsusilə də xərçəng və sinir (nevroloji) xəstəliklərinin yaranma mexanizmlərinin araşdırılması.
9. Hüceyrə qovşaqlarının – hibridomaların – yaradılması və monoklonal anticismlərin istehsalı üçün immunoloji tədqiqatların aparılması əhəmiyyətli bir tədqiqat istiqaməti kimi planlaşdırılır.
10. Xərçəng və neyrodegenerativ xəstəliklərin yaranmasında xarici amillərin, o cümlədən hipoksiya, ağır metallar və elektromaqnit şualanmanın rolunun tədqiqi.
Biofizika İnstitutunun nəzdində aşağıdakı elmi laboratoriyalar fəaliyyət göstərir.
Qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən bu laboratoriyalar elmi cəhətdən bir-birini tamamlayan və bir-biri ilə sıx əməkdaşlığa hesablanan laboratoriyalardır.