Biofizika İnstitutunun 2023-cü il üzrə illik hesabatı dinlənilib

AR Elm və Təhsil Nazirliyinin Biofizika İnstitutunun Elmi şurasının elmi müəssisənin illik hesabatına həsr olunan iclası keçirilib

İclasda institutun rəhbərliyi, Elmi şura üzvləri, müvafiq laboratoriya və şöbə əməkdaşları iştirak ediblər.

İclası giriş sözü ilə açan Biofizika İnstitutunun baş direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü Oktay Qasımov tədbir iştirakçılarını salamlayıb və hesabatı təqdim etmək üçün sözü institutun icraçı direktoru, b.e.d. Kərim Qasımova verib.

Hesabat məruzəsi ilə çıxış edən K. Qasımov cari ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərman və sərəncamlarının, Nazirlər Kabinetinin, Elm və Təhsil Nazirliyinin və AMEA-nın qərar və sərəncamlarının, digər tapşırıqların icrası ilə əlaqədar irəli gələn vəzifələr yerinə yetirilmiş işlər haqqında ətraflı məlumat verib.

Bildirib ki, 2023-cü ildə institutda “Bioloji sistemlərin fiziki-kimyəvi əsasları” istiqamətində 1 problem, 2 mövzu, 5 iş üzrə elmi-tədqiqat işi aparılıb. Cari ildə institutun elmi işçilərin 7-i xaricdə olmaqla 19 məqaləsi, 2-si xaricdə olmaqla 11 tezisi və “Selenium and Human Health” adlı kitabın 7-ci Fəsli – “Increased Morbidity and Its Possible Link to Impaired Selenium Status” çapdan çıxmışdır. Məqalələrin 7-i yüksək impakt faktorlu “Web of Science” və “Scopus” bazalarında indeksləşən beynəlxalq jurnallarda dərc edilib. 2023-cü ildə alimlərimizin nəşrlərinə 242 istinad olunub. Eyni zamanda Türkiyə, ABŞ, İtaliya, Pakistan, İsveçrə, Belarus və Fransadan olan həmkarlarla əməkdaşlıq əlaqələri uğurla davam etdirilərək beynəlxalq səviyyəli tədqiqatlar aparılıb.

Biofizika İnstitutunda hesabat ilində 3 mühüm nəticə təqdim edilmişdir (ətraflı məlumat aşağıda verilir). Mühüm nəticələrdən söz açan alim nəzərə çatdırıb ki, Biofizika İnstitutu AR SN Milli Onkologiya Mərkəzindən olan alimlərlə aparılan birgə tədqiqatlar nəticəsində xərçəng hüceyrələrində TEMPO spin zondunun paylanmasından istifadə edərək, xərçəng xəstələrində fərdiləşdirilmiş kimyaterapiya üçün effektiv strategiyanın (hipertermiya və/və ya qələviləşmə) seçilməsində dəyərli bir vasitə olduğunu qeyd edib. Bu mühüm nəticə, 2.202 impakt faktoru olan Acta Naturae jurnalında dərc edilib.

Məruzəçi ikinci mühüm nəticə, Biofizika İnstitutunun və Fransanın Monpelye Universitetinin birgə doktorantı Zərifə Osmanlı və həmin universitetin mütəxəssisləri ilə birgə tədqiqatlar nəticəsində alınmış, müxtəlif orqanizmlərə mənsub zülallarda EAR-ların (exposed aggregation-prone regions) lokalizasiyası arasında statistik cəhətdən etibarlı korrelyasiyanın olduğunu dedi. O, həmçinin, EAR-ların zülalların uzunluğu, hüceyrə lokalizasiyası, qısa xətti motifləri və ekspressiya səviyyəsindən asılılığının aşkar olunduğunu vurğuladı. Bu nəticə impakt faktoru 13.994 olan “Briefings in Bioinformatics” jurnalında çap olunub.

K. Qasımov qeyd edib, ki üçüncü mühüm nəticə Biofizika İnstitutunun, Genetik Ehtiyatlar İnstitutunun, Azərbaycan Tibb Universitetinin və Almaniyanın Heydelberq Universitetinin mütəxəssilərinin birgə tədqiqatları nəticəsındə yoğun bağırsaq xərçənginin diaqnostikası və müalicəsi yolunun selektivliyi ilə bağlıdır. Bu nəticə impakt faktoru 4.757 olan “Biomedicines” jurnalında çap olunub.

Məruzəçi, həmçinin İnstitutda yüksəkixtisaslı elmi kadrlarının hazırlanması, məktəblillər arasında elmin təbliği və istedadlı gənclərin elmə cəlb olunması istiqamətində atılan məqsədyönlü addımlardan, institutun elmi işçilərinin konsfranslarda, seminarlarda və digər tədbirlərdə iştirakından, kütləvi informasiya vasitələrində nümayiş etdirdikləri elmi-populyar fəaliyyətindən bəhs edib.

Sonda institutun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri, elmi işçi Mətanət Baxışova 2023-cü il üzrə illik GAMŞ-ın hesabatı haqqında geniş məlumat verib. O, çıxışında bildirib ki, 2023-cü il İnstitutun gənc alimləri üçün uğurlu keçib. Gənc elm adamları, keçirilən bir sıra konfrans və tədbirlərdə, elm festivallarında yaxından iştirak ediblər.

Hesabatlar dinləndikdən sonra müzakirəyə çıxarılıb və səsvermə keçirilərək Elmi şura üzvləri tərəfindən yekdilliklə qəbul olunub.

Biofizika İnstitutunun 2023-cü ilin Mühüm Nəticələri

1-ci Mövzu üzrə: Zülal və hüceyrə sistemlərində struktur-dinamika-funksiya arasında əlaqələr

Mühüm nəticə № 1

Mühüm nəticənin əsaslandırılması: Xərçəng xəstələrinin müalicəsində istifadə olunan dərman molekullarının sağlam və xərçəng toxumalarında paylanma xüsusiyyətlərinin mühüm müalicəvi əhəmiyyəti vardır. Bu işdə TEMPO spin zondunun paylanması metodu ilə bu məsələyə baxılmışdır.

Mühüm nəticə: İnkorporasiyanın Gibbs sərbəst enerji (DG_k) qiymətləri TEMPO spin zondunun sağlam hüceyrələrə nisbətən xərçəng hüceyrə membranına daha asan daxil olmasını göstərir. TEMPO-nun sulu fazadan membranın lipid fazasına köçürülməsi üçün tələb olunan sərbəst enerjinin ən kiçik qiyməti xərçəng hüceyrələri üçün pH 7.3-də müşahidə edilmişdir. Spin nişanlanmış laurin turşusu (C12SL) ilə aparılan təcrübələr göstərir ki, TEMPO-nun xərçəng hüceyrələrinə daha çox daxil olması onun membran dinamikasının daha yüksək olması ilə əlaqədardır. Xərçəng hüceyrələrində TEMPO spin zondunun paylanmasından istifadə edərək xərçəng xəstələrində fərdiləşdirilmiş kimya terapiya effektiv strategiyanın (hipertermiya və/və ya qələviləşmə) seçilməsi üçün dəyərli bir vasitə ola bilər.

Mühüm nəticənin tətbiq sahəsi: TEMPO və onun törəmələri xərçəng tədqiqatlarında teranostik (diaqnostik və müalicəvi xüsusiyyətləri olan molekullar) müalicəvi  vasitələr olduğu göstərilmişdir. Tədqiqat nəticələri göstərir ki, TEMPO törəmələri xərçəng xəstələri üçün yerli hipertermiya ilə standart kimyaterapiyaya əlavə olaraq əlavə qələviləşdirici terapiyanın faydalı olub olmadığını yoxlamaq üçün istifadə edilə bilər. Beləliklə, hüceyrədə TEMPO paylanmasından istifadə edərək alınan nəticələr xərçəngin fərdi kimyaterapiyası üçün effektiv strategiyanın seçilməsində dəyərli bir vasitə ola bilər.

İcraçılar: AR SN Milli Onkologiya Mərkəzi: akademik Cəmil Əliyev; AR ETN Biofizika İnstitutu: AMEA-nın müxbir üzvü, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor Oktay Qasımov, elmi işçi Mətanət Baxışova, aparıcı elmi işçi, dosent Rasim Aslanov, biologiya üzrə fəlsəfə doktoru, lab. rəhbəri Leylaxanım Məlikova.

Nəticə aşağıda göstərilmiş məqalədə əhatə olunub:

O.K. Gasymov, M.J. Bakhishova, R.B. Aslanov, L.A. Melikova, J.A. Aliyev, Membrane Partitioning of TEMPO Discriminates Human Lung Cancer from Neighboring Normal Cells // ACTA NATURAE, 2023, v. 15, № 4 (59) (in press) (İF 2.202)

2-ci Mövzu üzrə: Hüceyrə-ətraf mühit əlaqələrinin struktur-funksional xüsusiyyətlərinin molekulyar-genetik əsasları

Mühüm nəticə № 2

Mühüm nəticənin əsaslandırılması: Zülalların həllolma qabiliyyətinin itirilməsi ilə nəticələnən aqreqasiyası onların funksiyasının pozulması kimi çox zərərli fəsadlara səbəb olur. Digər tərəfdən, bir sıra faydalı funksiyalar üçün zülalların aqreqasiyası tələb olunur. Aqreqasiya hadisəsinin belə ikili təsirindən fundamental sual doğur: Təbii seçmə  prosesində canlı orqanizmlər zülalların aqreqasiyasının tənzimlənməsi üçün hansı universal və/ya növ-spesifik  mexanizmlər qazanmışlar? Mövcud təsəvvürlərə görə, “aqreqasiyaya meyilli açıq rayonların” – EAR-lar (exposed aggregation-prone regions) əksəriyyəti zülalların 3-cü (fəza) quruluşunun daxilində “gizlənir”. EAR-ların səciyyəvi quruluş xüsisiyyətləri ilə bağlı qaranlıq məqamlar çoxdur. Genom və zülal ardıcıllıqları üzrə məlumatların sürətlə artması və son illərdə EAR-ların in silico identifikasiyası üzrə çoxsaylı kompüter metodlarının yaradılması bu problemə genişmiqyaslı bioinformatik analiz vasitəsi ilə yanaşmağı mümkün etmişdir. 

Mühüm nəticə: Canlıların 3 aləmini (eukariotlar, bakteriyalar və arxebakteriyalar) təmsil edən 76 növün proteomunda (cəmi 1123749 zülal ardıcıllığı) EAR-ların yaranma və paylanma xüsusiyyətlərinin bioinformatik analizi aparılmışdır. Müxtəlif orqanizmlərə mənsub zülallarda EAR-ların lokalizasiyası arasında statistik cəhətdən etibarlı korrelyasiya, həmçinin EAR-ların zülalların uzunluğu, hüceyrə lokalizasiyası, qısa xətti motifləri və ekspressiya səviyyəsindən asılılığı aşkar olunmuşdur. Bundan başqa, təcrübi yoxlamalar üçün tərkibində konservativ ardıcıllıqlar olan, aqreqasiyaya meylli zülallar dəsti müəyyənləşdirilmişdir.

Mühüm nəticənin tətbiq sahəsi: Zülalların quruluşunun və funksional xüsusiyyətlərinin, müxtəlif fəsadlara səbəb ola biləcək aqreqasiya etmək potensialının müəyyənləşdirilməsi yaxud dəqiqləşdirilməsi. 

İcraçılar: Azərbaycan tərəfindən – AMEA (hazırda Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi) Biofizika İnstitutunun və Monpelye Universitetinin  birgə doktorantı Zərifə Osmanlı, Fransa tərəfindən – Teo Falgarone, Ettien Villain, Frankois Riçard və Andrey Kayava.

Nəticə aşağıda göstərilmiş məqalədə təqdim olunub:

T. Falgarone, E. Villain, F. Richard, Z. Osmanli, A.V. Kajava, Census of exposed aggregation-prone regions in proteomes //Briefings in Bioinformatics, 2023, pp. 1-13; https://doi.org/10.1093/bib/bbad183 (IF 13.994).

Mühüm nəticə № 3

Mühüm nəticənin əsaslandırılması: Xərçəng xəstəliyinin geniş yayılmış formalarından biri olan yoğun bağırsaq xərçəngi (colorectal cancer, CRC) müasir təbabətin qlobal problemlərindən biridir. Çoxfaktorlu xəstəlik olan CRC həm kişilərdə, həm də qadınlarda müşahidə olunur. Son illərdə xərçəng xəstəliyinin bu formasının həm ümumi rastgəlmə, həm də ölüm hallarının sayı sürətlə artır. 

Müəyyən olunmuşdur ki, bu xəstəlik və onunla bağlı ölüm riski invaziv və qeyri-invaziv skrininq proqramlarını həyata keçirilən ölkələrdə xeyli aşağıdır. CRC xəstəliyini törədən səbəblər sırasına xromosom və mikrosatellit qeyri-sabitliyi (dəyişiklikləri), CpG adalarının hiper-metilləşməsi, müxtəlif epigenetik modifikasiylar və gen ekspressiyasını post-transkripsiya səviyyəsində (mRNT-nin 5'-translyasiya olunmayan rayonu ilə birləşməklə) tənzimləyən, 20-25 nukleotid uzunluğunda bir-zəncirli mikro RNT-lər (miRNT) daxildir. Xərçəng xəstəliyinin müxtəlif formalarlarında miRNT polimorfizmləri onkogen və supressor təsirlərlə səciyyələnir. O cümlədən, son illərdə xərçəng xəstəliyinin diaqnozu və müalicəsində miR149 və miR-196a2 mikro-RNT-ləri genetik biomarkerlər kimi  geniş istifadə olunur. 

Mühüm nəticə: PCR-RFLP metodu vasitəsi ilə, Azərbaycan populyasiyasında (kişilərdə və qadınlarda) kodlaşdırmayan kiçik (mikro) RNT polimorfizmləri (miR-149 T>C, rs2292832; miR-196a2 C>T, rs11614913) ilə yoğun bağırsaq xərçənginin (colorectal cancer, CRC) inkişaf riski arasında mümkün əlaqə araşdırılmışdır.  Belə əlaqələr kişilərdə aşkar edilməmişdir, lakin qadınlarda mümkündür: bu polimorfizmlər  CRC riskinin azalmasına (rs2292832) yaxud artmasına (rs11614913) səbəb ola bilər.  Alınmış nəticələr xərçəng etiologiyasında gender dimorfizminin roluna dəlalət edir.

Mühüm nəticənin tətbiq sahəsi: Yoğun bağırsaq xərçənginin diaqnostikası və müalicəsi.

İcraçılar: Azərbaycan tərəfindən – Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyinin Biofizika İnstitutunun əməkdaşları İlham Şahmuradov və Kərim Qasımov, AR ETN Genetik Ehtiyatlar İnstitutunun əməkdaşları Bayram Bayramov və Nigar Kərimova, Azərbaycan Tibb Universitetinin əməkdaşı Nuru Bayramov və Elmi Cərrahiyyə Mərkəzinin əməkdaşı Həzi Aslanov, Almaniya  tərəfindən - Heydelberq Universitetinin Manheym Tibb Fakültəsinin Cərrahiyyə Şöbəsinin əməkdaşları Kristof Reybfelder və Vüqar Yaqublu. 

Nəticə aşağıda göstərilmiş məqalədə təqdim olunub:

B. Bayramov, N. Bayramov, H. Aslanov, N. Karimova, K. Gasimov, I. Shahmuradov, C. Reibfelder, V. Yagublu, Association of miR-149 T>C and miR-196a2 C>T polymorphisms with colorectal cancer susceptibility: A Case-Control Study // Biomedicines, 2023, 11:2341; IF 4.757 https://doi.org/10.3390/biomedicines11092341

06 Dekabr 2023

Paylaş